Mijn mooiste reis ‘Thuis kan ook iets gebeuren’

Geschreven door

In deze rubriek vertellen hartpatiënten over de mooiste reis van hun leven. Dit keer het verhaal van Johan Gosselink (71) uit Enschede. Dat hij ICD-drager is, houdt hem niet tegen om de wereld te ontdekken. In 2010 reisde hij met zijn vrouw 9 weken door Nepal en India.

‘Mijn vrouw en ik houden van vrijheid op reis: geen vast omlijnd programma, maar zelf beslissen waar we die dag zin in hebben. Georganiseerde groepsreizen hebben we ook wel gemaakt, bijvoorbeeld in Afrika. Daar is het immers wat moeilijker om op eigen houtje op pad te gaan. Maar het liefst reizen we als rugzaktoeristen. Figuurlijk dan, want we hebben gewoon koffers. We boeken echter meestal alleen het eerste hotel, daarna zien we wel waar we overnachten. En in plaats van een tourbus, nemen we een tuktuk, taxi of de trein.

Vaak zitten we als zestigplussers tussen alleen maar twintigers en dertigers, maar daar wordt meestal heel positief op gereageerd. Je zou denken dat je als ‘oudje’ een makkelijk slachtoffer bent voor oplichting, maar eigenlijk is ons nog nooit iets ergs overkomen. Onze leeftijd levert eerder voordeeltjes op, soms krijgen we spontaan de allermooiste kamer in het hotel aangeboden. En toen in Laos de boot in ondiep water terechtkwam en er geduwd moest worden, mochten wij als enige blijven zitten.

Ritmestoornissen

In 1998 kreeg ik voor het eerst hartproblemen, twee jaar later gevolgd door een hartstilstand. Sindsdien draag ik een ICD. Stabiel is mijn hart niet, ik heb regelmatig ritmestoornissen. Er is geen pijl op te trekken wanneer dat gebeurt. De ene dag voel ik me goed, de andere dag kan het zo misgaan. Dat is bijvoorbeeld ook weleens gebeurd toen we in Zuid-Afrika zaten, ver weg van de bewoonde wereld. Gelukkig ging het na een paar dagen vanzelf weer over. Mijn cardioloog heeft nog nooit bezwaar gemaakt tegen onze avontuurlijke vakanties en zelf vind ik het feit dat ik hartpatiënt ben ook geen reden om thuis te blijven. Natuurlijk nemen we geen onnodig risico. We boeken nooit heel ver van tevoren, zodat we de reis uit kunnen stellen als het even wat minder gaat. Verder zorg ik altijd dat ik weet hoe het met de medische zorg in het land gesteld is en waar de ICD-centra zitten. Ook geef ik altijd netjes via internet mijn bloedwaarden door aan de trombosedienst.

Voor ik hartpatiënt werd, hadden we vanwege werk en kinderen geen tijd om verre reizen te maken en bleven we meestal binnen Europa. Maar inmiddels hebben we ook al meer dan 20 landen buiten ons eigen continent gezien. Het is natuurlijk toeval, maar de vijf keer dat ik tot nu toe in Azië ben geweest, had ik geen problemen met mijn hart. Ik ben in Tibet zelfs op 5200 meter hoogte geweest. Verschillende mensen hadden extra zuurstof nodig, maar ik had nergens last van. En ook de spanning in een Zambiaans wildpark, waar we in het donker urenlang vastzaten met autopech, heeft mijn hart prima doorstaan.

Tijgers

De vakantie die het meeste indruk op me heeft gemaakt, was de rondreis die we maakten door Nepal en India in 2010 en 2011. De hele beleving was fantastisch: vriendelijke mensen, prachtige hooggebergtes en natuurparken, oude tempels en een cultuur die totaal anders is dan de onze…

In Nepal liepen we bijvoorbeeld door het natuurpark Chitwan, met adembenemende vergezichten op de Himalaya. We hadden helaas niet het geluk om tijgers te spotten, maar het zien van hun voetsporen was al een hele belevenis. In India zagen we vrouwen aan het werk in de allermooiste, kleurrijke sari’s, bezochten we de beroemde Taj Mahal en woonden we een traditioneel hindoeïstisch festival bij. We reden met een privéchauffeur door de woestijn, waar het zo droog en dor was dat er om de paar kilometer wel een dode ezel of geit lag. Onvergetelijk om op zo’n stille plek de zon onder te zien gaan. Ook heel indrukwekkend was de heilige stad Varanasi, waar we een koe door het restaurant zagen lopen, de apen langs ons balkon slingerden en we de geur van de lijkverbrandingen aan de oever van de Ganges konden ruiken. Er was net een aanslag gepleegd, de gaten van de explosie zaten nog in de grond. Natuurlijk krab je je op zo’n moment wel even achter de oren, maar echt bang? Dat zijn we nooit geweest. Thuis kan immers ook iets gebeuren.

Een paar jaar geleden heb ik een lijstje gemaakt met landen die ik nog wil zien. Mali en Ethiopië heb ik afgestreept, dat is niet meer haalbaar. Ook over Australië twijfel ik: wel erg ver weg. Op dit moment gaat het met mijn gezondheid wat minder, vorig jaar heb ik opnieuw een hartstilstand gehad. Eigenlijk zouden we naar Thailand, Vietnam en Laos gaan, dat hebben we nu uitgesteld tot januari. We hopen natuurlijk dat we dan alsnog kunnen gaan, maar ik kan er ook vrede mee hebben als dat niet gebeurt. Op een gegeven moment moet je accepteren dat je ouder word en minder risico nemen. Ik ben al heel dankbaar dat ik, ondanks mijn ICD, nog zoveel mooie plaatsen hebben gezien. En als we het dan voortaan moeten houden bij een Rijnreisje, kan ik ook daarmee leven.’

Kees van Kooten over bitterballen en bypasses

Geschreven door

Kees van Kooten had augustus 2014 net zijn verjaardag gevierd in het familiehuis in de Franse Cevennen toen de voortekenen van een hartaanval zich aandienden. Het boek over cartoons dat in de planning stond, werd grotendeels een relaas over zijn ziekenhuisverblijf na een openhartoperatie. Een greep uit zijn belevenissen en overpeinzingen, vol humor, zelfspot én melancholie. Helemaal à la Kees.

Kees van Kooten

 

Kees’ verhaal begint heel landelijk in een dorp in de Cevennen waar hij en zijn vrouw een huis hadden. Het is een opmerkelijk dorp. Maar liefst een derde van de bewoners is de honderd jaar gepasseerd. Ze doen nog mee aan le jeu de boules en smullen van fotoreportages over Sarkozy in de Paris Match. En Kees? Als jonkie (van 1941) was hij altijd drukker dan de dorpelingen. Die zomerse dagen in 2014 ook. Er moest nog van alles gebeuren. In huis en in de tuin. Rust of een wijntje gunde hij zichzelf nauwelijks. Maar toen kreeg Kees het te kwaad. Een dag of drie lang voelde hij bij diep ademhalen spierpijn in zijn borst. Teveel lichamelijke arbeid verricht, was zijn conclusie. Het opnieuw te bont gemaakt. Helaas bleef het daar niet bij, zo tekende hij aan: ‘Lopend van het huis naar de schuur en weer terug moest ik regelmatig halt houden om op adem te komen.’ Zijn kwartiertje zwemmen per dag liet hij ook maar zitten. Na een paar schoolslagen kreeg hij van die rare zware armen en schouders. Terugrijden naar Nederland ging nog net, maar weekendtassen het hotel binnendragen, voor de overnachting onderweg, al minder. Hij moest wel 4-5 keer stoppen. Weer in Nederland ging hij samen met zijn dochter zijn kleinkinderen naar school brengen. Tot een malle hunkering om een uurtje op de pingpongtafel op de speelplaats te gaan liggen hem overviel. En zijn dochter verbijsterd uitriep: ‘Man! Je ziet helemaal grijs! Ik bel nú 112!’ ‘Heb je daar het telefoonnummer van?’, was het enige dat Kees onnozel wist uit te brengen. De broeders in de ziekenauto constateerden dat hij op dat moment een hartinfarct had.

 

Superieur met vijf bypasses

Bijdehand doen hielp niet meer. Daar kwam Kees in zijn bed vol draden snel achter. Toen hij zijn zoon verklapte dat hij de dag erop zijn bypasses zou krijgen, corrigeerde die hem doodleuk:  ‘Dat is net gebeurd, pap.’ De notie van tijd was hij duidelijk kwijt. Zijn hoofd was een warboel van associaties. Kees weet zijn toestand geheel aan zichzelf. Het was het gevolg van zijn niet te tellen wanprestaties. Vijfentachtigduizend bitterballen vormden slechts een fractie van de lijst. Oftewel: hier paste geen medelijden. En dus spotte Kees genadeloos door over zijn misplaatste trots: ‘Op een onzinnige manier voel ik me met mijn vijf omleidingen langs de verstopte bloedbaan van mijn aorta superieur aan de mannen die met minder bypasses zijn uitgerust; alsof ik met de meeste onderscheidingen ben teruggekeerd uit een oorlog die nota bene door anderen, met name de cardiochirurg en zijn co-assistente, is uitgevochten.’

 

Geen gevoel voor humor

Kees probeerde langzaamaan toch wat vooronderzoek te doen voor zijn boek over cartoons. Toen hij op een dag net op zoek was naar zijn favoriete komische tekenaars in The New Yorker, kwam zijn kamergenoot Hartman irritant tussendoor, mét een oud moppenboekje vol tekeningen van de NS. Apetrots was hij erop, maar Kees vond die cartoons heimelijk maar niks. De tekening van een hartspecialist die Coeur heette en die een patiënt met een groot hart onder de arm op consult kreeg, had Hartmans voorkeur. Kees kon zich niet langer inhouden: ‘Ik zie hier de grap absoluut niet van in! Dit is de flauwste mop die ik ooit heb gezien!’ ‘Dan heeft u totaal geen gevoel voor humor’, beet Hartman hem toe. Het gaf Kees de gelegenheid eens goed uit te leggen waaraan een goede cartoon dan wél moet voldoen. Leve het welwezen kwam vol met zijn favoriete spotprenten, mét en zonder ziekenhuisbedden.

 

Op schoolreis

Uiteindelijk mocht Kees naar huis. Zijn vrouw kwam hem halen. De hele terugweg noteerde hij als een gelukzalig feest: ‘Wij nemen lijn 16. (…) Ik ben op schoolreis en ik mag naast de juffrouw zitten.’ Hij was niet alleen ongekend dankbaar, oprecht nederig en een stuk gezonder uit zijn openhartoperatie tevoorschijn gekomen, maar ook een paar maten kleiner en vijf tot zes kilo lichter. Bovendien had hij er een harem aan hartsvriendinnen bij: pantoprazol, lisinopril, acetylsal, simvastatine, clopidogrel, furosemide en metropolol. Natuurlijk ging hij het nu rustiger aan doen. Het huis in de Cevennen werd verkocht, zij het met hartzeer. En zijn grote cartoonboek? Daarmee zou hij stipt op de eerste van de volgende maand beginnen: ‘want het horloge van de scheids stond even stil, maar tikt nu onverzettelijk verder, en ik speel in het tweede kwartier van mijn verlenging, laten we wel wezen.”

In gevecht met het UWV

Geschreven door

Stel: u lijdt aan een waslijst met hartaandoeningen en komt met moeite de dag door, maar het UWV staat erop dat u werkt. De 57-jarige Pieter Meijer is verwikkeld in een welles-nietes discussie met het Uitvoeringsinstituut Werknemersverzekeringen. Zijn verhaal…

In 2002 begint Pieters strijd met de kloppende motor van het lichaam: zijn hart. Een aaneenschakeling van hartritmestoornissen, hartfalen en beroertes volgt. Hij vecht en blijft dagelijks doorvechten. Maar dat is niet zijn enige strijd. Pieter, een geboren Arnhemmer, is al jarenlang in gevecht met het UWV, ‘Ik hield het niet voor mogelijk.’

Doorzetten

Van een hardwerkende vastgoedbeheerder, tot dagelijks hijgen, puffen en zuchten. Zijn kortademigheid en verloren conditie naar aanleiding van zijn hartaandoeningen, neemt hij voor lief. Maar de dagelijkse moeheid breekt hem op, ‘Ik ben moe. Continu. Altijd. En met de dag wordt het erger.’ Desondanks wilde hij na vaststelling van zijn hartaandoeningen zo snel mogelijk weer aan de slag, ‘Ik ben een echte werker, een doorzetter. Als ik niet lopend vooruit kom, dan kruip ik gestaag verder. Echter, het lukt me niet meer.’

Pieter Meijer

Het besef dat Pieter een stap terug moet doen, valt hem zwaar, maar valt in het niet bij hetgeen wat hem staat te wachten, ‘Het is voor mij ongelofelijk moeilijk dat mijn lichaam niet meer doet wat ik wil. Mijn inspanningsniveau is laag en de dag deel ik op om deze door te komen. Desalniettemin maak ik mijn dagindeling vaak niet af, het lukt niet. Hierdoor ben ik kort van stof en houd ik er een kort lontje op na. Maar het wennen aan de noodgedwongen omschakelingen in mijn privéleven – de beperkingen in mijn doen en laten – zou ik gemakkelijker kunnen verdragen, als ik niet verwikkeld was geraakt in het ellenlange gevecht met het UWV.’

Hij vervolgt, ‘In mijn verhaal met betrekking tot de strijd met het UWV en mijn hartaandoeningen, zit veel frustratie. Logisch. Inmiddels ben ik jarenlang bezig om aan het UWV te bewijzen hoe ziek ik ben. Het kost mij schandelijk veel energie. Het is verloren energie die ik graag in mijn herstel had gestopt. Ik heb weleens gedacht, ‘Ik gooi de handdoek in de ring!’ Maar het onrecht blijft aan mij knagen. Omdat ik rechtmatig gelijk probeer te krijgen, zet ik door en geef niet op. Ik pleit ervoor om naar het individu te kijken, want iedereen ervaart een ziekte of aandoening anders. Het is frustrerend dat men niet wordt gehoord, omdat het om (afkeurings)percentages draait. Het gevolg daarvan is dat je in een vooraf opgesteld hokje wordt gestopt, maar waar ben ik, de persoon, daarin?’

Vechten

De ‘vechtscheiding’ waar Pieter middenin zit heeft te maken met het vastgestelde afkeuringspercentage. Pieter is het daarmee oneens, ‘Tot op heden ben ik niet volledig en duurzaam arbeidsongeschikt verklaard (IVA-uitkering) waardoor ik geen recht heb op minstens 75% aan inkomsten van mijn laatstgenoten loon tot aan mijn pensioengerechtigde leeftijd. Ik strijd daarvoor in de rechtbank. Veertig jaar heb ik de longen uit mijn lijf gewerkt en sinds het noodlot heeft toegeslagen, ben ik aan het vechten voor mijn inkomen. Via allerlei kanalen doe ik mijn verhaal. Ik ben niet op zoek naar medelijden, maar put steun uit andermans ervaringen. Het is mijn manier om te dealen met het onbegrip vanuit het UWV.  Zij – mijn vrienden, buren en lotgenoten – snappen niet dat iemand die lichamelijk op is, toch zo wordt gepusht.’

De langdurige procedures binnen het UWV, vergen veel van Pieter, ‘Sterker nog, het maakt mij kapot. Door de ontstane onrust door het UWV, verslechtert mijn situatie aanzienlijk. Sinds 2002 ben ik hartpatiënt. Door de jaren heen is het steeds moeilijker geworden. Hierdoor ben ik banger geworden voor de toekomst. Ik hoop en bid dat mijn ziektebeeld niet verder achteruitgaat. Ondertussen ben ik onder behandeling van een psycholoog en houd via de huisarts de sociaalpsychiatrische verpleegkundige een vinger aan de pols. Om te voorkomen dat ik gekke dingen ga doen.’

Volgens Pieter is rust hetgeen wat nodig is om zijn gevecht te beëindigen. ‘Ik wil geen nieuwe keuringen en vervelende herkeuringen meer. Geen dagen, maanden en jaren in spanning leven terwijl ik ondertussen aan het afwachten ben. Ik wil tot rust komen, aan mijn herstel werken voor het zover dat mogelijk is en mijn hartaandoeningen een plekje geven. Ik wil leven.’

Oneens met het UWV

Zit u midden in een procedure met het UWV en bent u het oneens met de beslissing? Maak bezwaar. U doet dit via een bezwaarschrift. Heeft u reeds bezwaar gemaakt? Tegen een officiële, schriftelijke beslissing kunt u in beroep gaan.

Heeft u te maken met het UWV? Deel uw positieve en/of negatieve ervaringen op het forum van Hartpatiënten Nederland. Op www.hartpatienten.nl/forum vindt u een luisterend oor in de vorm van vele ervaringsdeskundigen. Heeft u zelf tips? Deel deze met lotgenoten.

Hartpatiënten overleden door besmet apparaat op OK

Geschreven door

Vele tientallen ongeruste mensen hebben de afgelopen tijd ons meldpunt gebeld nadat zeker vier hartpatiënten besmet waren door een mycobacterie. Twee van hen overleden als gevolg van die besmetting.

Het ging om hartpatiënten die tijdens een open hartoperatie besmet werden met de bacterie Mycobacterium chimaera. Boosdoener was een waterreservoir in een onderdeel van de hart-longmachine. De bak waarin het water zat, bleek met de bacterie besmet. Een ventilator blies waterdruppeltjes uit deze heater-cooler unit, die zorgt voor het op de juiste temperatuur houden van het bloed tijdens de operatie. Op die druppeltjes liftte de bacterie mee.

‘Het begon allemaal ergens in 2012/2013 in Zürich, Zwitserland’, vertelt arts-microbioloog Jakko van Ingen van het Radboudziekenhuis in Nijmegen. Hij leidde internationaal onderzoek naar de besmetting en ‘ontmaskerde’ de bacterie als boosdoener.

‘In 2012 kreeg ik een melding van een ziekenhuis in Zürich dat twee patiënten ziek waren geworden door een geïnfecteerde hartklep na een operatie’, vertelt Van Ingen. ‘Anderhalf jaar na de operatie kregen ze klachten. Op de nieuw aangebrachte metalen klep had zich de mycobacterie vastgezet. Die bacterie is familie van de tbc- en leprabacterie.’

‘Deze bacterie werd nooit eerder bij hartklepinfecties gevonden, waar ook ter wereld’, gaat Van Ingen verder. De eerste meldingen kwamen uit slechts één ziekenhuis in Zürich. Van Ingen nam toen nog aan dat de besmetting in dat ziekenhuis moest hebben plaatsgevonden, zeker toen nog vier andere patiënten in dat ziekenhuis besmet werden. Dat veranderde door meldingen uit Duitsland en Nederland.

‘Toen gingen bij mij natuurlijk alle alarmbellen af’, zegt Van Ingen. Een gezelschap – van cardiologen, thoraxchirurgen, microbiologen, leden van de IGZ en het RIVM en de bedieners van de hart-longmachine – keek welke hartcentra in Nederland gebruik maakten van dat bewuste apparaat. Het bleek dat iets meer dan de helft van de hartcentra dat apparaat gebruikt als onderdeel van de hart-longmachine. ‘We maakten de afspraak dat alle apparaten van de operatiekamers moesten verdwijnen, behalve bij vliegende spoed. Veel centra hadden die apparaten al in aparte ruimtes geplaatst buiten de OK, onder andere omdat ze zoveel herrie maken. Een geluk bij een ongeluk!’

In andere landen zoals in Duitsland, Engeland en de VS, werd intussen ook aan de bel getrokken: ook daar waren mensen besmet geraakt.

De Beierse fabrikant weigerde aanvankelijk mee te werken aan het onderzoek, totdat de fabriek daar door de Beierse ‘IGZ’ toe verplicht werd. Toen kwam de aap uit de mouw. ‘Het water waarmee het apparaat in de fabriek getest werd op lekkage, bleek de bacterie te bevatten. Deze bacterie hecht zich aan de wand van het reservoir, overleeft maanden zonder water, en weerstaat alle schoonmaakmiddelen. Zodra de bak op de OK weer met water gevuld werd, raakte de hele operatiekamer via de ventilator besmet. Vanuit die Beierse fabriek is dat apparaat een tijdlang over de hele wereld verkocht, mét bacterie in de tank. De besmetting deed zich vooral voor bij het inbrengen van een metalen hartklep. Ons immuunsysteem kan niet veel uitrichten op metaal of plastic en zo kun je dus ziek worden.’

Maar waarom werden de besmettingen – wereldwijd meer dan honderd – pas in juli 2017 bekend gemaakt? ‘Omdat we toen pas wetenschappelijk konden aantonen dat de bron van de infectie in die fabriek lag’, antwoordt Van Ingen. ‘Hoewel in Europa ook zonder dat bewijs al maatregelen zijn genomen om herhaling te voorkomen, weigerden andere landen dat soms. Ze wilden bewijzen zien.’

Hoewel nu verdere besmetting succesvol is voorkomen, moeten artsen nog zeker twee jaar alert zijn op eventuele nieuwe patiënten stelt Van Ingen, ‘We hebben bij andere patiënten gezien dat ze soms pas vijf jaar na de infectie ziek worden. Omdat we deze heater-coolers eind 2014 uit de OK hebben gehaald, blijft het in theorie tot eind 2019 mogelijk dat hartpatiënten zich melden met deze infectie. In Nederland zijn de artsen daarover geïnformeerd via hun beroepsverenigingen.’

Het risico om geïnfecteerd te raken bij een openhartoperatie in een OK met dezelfde apparatuur als die de besmetting veroorzaakte, is volgens Jakko van Ingen extreem laag. Brits onderzoek toont aan dat het risico zich verhoudt van 1 op 3000 tot 5000.

In Nederland is het risico zelfs nog vele malen lager. Hoewel iets meer dan de helft van de hartcentra gebruik maakte van deze heater-coolers, staan deze in veel gevallen niet op de OK, maar in een aparte ruimte, waardoor iedere besmetting is uitgesloten. Dat maakt het risico op besmetting in ons land lager.

Van alle centra zijn er in Nederland vier mensen geweest die besmet raakten, van wie drie in het Isala ziekenhuis. Twee van de besmette patiënten van Isala zijn overleden.

Twijfelt u of maakt u zich zorgen, neem contact op met uw cardioloog. Doe dat ook bij aanhoudende klachten zoals: aanhoudende koorts (weken of maanden en op- en neergaand), afvallen in gewicht en voortdurende vermoeidheid. Trek dan gelijk aan de bel en ga naar de cardioloog. De infecties hebben, voor zover bekend, plaats gehad bij het krijgen van een kunstklep of bloedvatvervanging.

HarTlopen voor een betere conditie en zelfvertrouwen

Geschreven door

Veel mensen denken bij hardlopen aan inspanning, afbeulen en buiten adem raken. Niks voor hartpatiënten dus. Jezelf afbeulen is niet goed voor het hart. Daarom is er nu harTlopen, met een t in plaats van met een d. Bij deze ‘Mindful Run’ is er aandacht voor hart, lichaam en plezier. Het gaat niet om de prestatie, maar om het genieten met jezelf, van de natuur en van de mensen om je heen. Dat is kort samengevat de betekenis van Mindful Run. Hartbrug-Magazine sprak hierover met twee Mindful Run instructeurs, Marja Hoogendoorn (44) en Jill Engelsman-Gamma (44) en met een cursiste, hartpatiënte Caroline van Leuven (55 jaar).

Mindful Run is niet zomaar hardlopen. Wat dan wel?

Marja: Jill en ik waren vroeger fanatieke sporters. Jill nog steeds, zij is een sporter die triatlons doet, maar ik raakte na drie gelopen marathons geblesseerd. Ik was er goed in de verbinding tussen hoofd en lichaam uit te schakelen. Daardoor liep ik steeds meer blessures op en kon ik uiteindelijk een jaar lang niet meer hardlopen. Toen kwam Martijn Mensink met Mindful Run op mijn pad. Hij laat je lopen met plezier. Daarbij is je ademhalingstechniek – ademen door je neus – heel belangrijk, evenals mindfulness. Het leert je in contact te komen met je lijf en hart. Zijn opzet maakte me enthousiast. Zo leerde ik de verbinding tussen hoofd en lijf te herstellen en kreeg ik weer vertrouwen in mijn lichaam. Ik besloot om de opleiding voor instructeur te doen.

Hardlopen voor hartpatiënten?

Caroline: In 2014 werd ik ziek, een veel te hoge bloeddruk in combinatie met andere factoren, ik werd gekatheteriseerd. Mijn Utrechtse cardiologe Janneke Wittekoek gaf me de kans met haar te gaan hardlopen. Echt uniek! Dat heb ik een jaar gedaan. Eind vorig jaar heb ik de cursus van Marja en Jill gevolgd. Ik leerde van hen dat hardlopen geen fysieke prestatie hoeft te zijn, maar een manier om je fysieke inzetbaarheid te vergroten door de belasting op te voeren. Door Mindful Run leer ik snel op mijn lichaam te reageren, te doseren en goed te herstellen. Daardoor neemt het vertrouwen toe dat mijn lijf me niet in de steek zal  laten. Bovendien is regelmatig bewegen een onderdeel van een goede en gezonde leefstijl.

Waarom door de neus ademhalen?

Jill: Veel mensen die bij ons meedoen, lopen van zichzelf weg. Wij brengen plezier terug in het hardlopen. Hoe? Door mensen uit hun hoofd naar hun hart te halen. De neusademhaling is een natuurlijke remmer, je loopt zonder prestatiedruk. Je bent helemaal op je lichaam gericht, je luistert naar jezelf.

Caroline: Als je door je mond ademt, ligt er druk op je lijf, op longen en keel. Je raakt sneller uitgeput. Via de neusademhaling, leer je rustiger te lopen en ben je meer gericht op wat je doet. Je schakelt je automatische gedachten (zorgen) uit: je bent op het lopen gericht.

Jill: Ik zeg ook: geniet van het lopen, van elkaar, heb lol en neem jezelf niet te serieus. Bij Mindful Run noemen we het, rule nr 6 ‘don’t take yourself so seriously’. Dan verdwijnen zorgen en stress geleidelijk. Dat kan ik uit eigen ervaring vertellen. Ik haalde er veel voordelen uit voor mezelf en mijn gezin!

Hoe ziet zo’n Mindful Run cursus er uit?

Marja: Mindful Run instructeurs organiseren vijf-weekse cursussen en kennismakingsclinics voor startende en ervaren hardlopers. Iedereen kan meedoen. De cursussen van Jill & Marja op de heide tussen Blaricum en Huizen starten weer in het najaar. Tijdens de cursus ervaar je het effect van hardlooptechniek, mindfulness en neusademhaling. Met als doel harTlopen.

Waar komt Mindful Run vandaan?

Marja: Mindful Run Nederland is in 2014 opgericht door Martijn Mensink. De animo voor deze cursus is zo hoog, dat hij het alleen niet meer aankon. Hij wilde het positieve effect van Mindful Run met meer mensen delen. De 130 instructeurs in Nederland en België zijn gecertificeerd en worden jaarlijks getoetst.

Wie doen er mee en waar kunnen mensen zich opgeven?

Marja: Deelnemers aan de cursussen zijn mensen die in de buitenlucht het plezier in het bewegen en vertrouwen in het harTlopen willen (terug)krijgen. Dus genieten zonder prestatiedruk. Meer weten? Kijk op Facebook: Mindful Run Blaricum/Huizen en op website www.mindfulrun.nl

Google, wat denk jij dat ik heb?

Geschreven door

Google is niet meer uit ons leven weg te denken. Dat is ook het geval als het om onze gezondheid gaat. Veel mensen raadplegen dan ook bij klachten niet meteen de huisarts, maar eerst hun telefoon, laptop of tablet. En in sommige gevallen proberen zij dan het probleem zelf op te lossen en verdwijnt het huisartsbezoek naar de achtergrond. Is dat slim? ‘Belangrijk is om de juiste sites te raadplegen.’

Google kan soms heel handig zijn en zelfs noodzakelijk als je iets mankeert. Dat illustreert het verhaal van Renate Kopò (26). Ze had last van terugkerende pijnaanvallen bij haar middenrif. ‘Paniekaanvallen’ dacht de huisarts, maar Kopò voelde geen paniek maar pijn. Vervolgens zei haar arts dat ze dan last had van haar maag en minder vet moest eten. Het hielp niets en Kopò werd verwezen voor een maagonderzoek. Daar was niks op te zien. De arts in het ziekenhuis stuurde haar terug naar de huisarts die vond dat ze maar moest wachten tot het ‘vanzelf overging’. Ondertussen werden de aanvallen steeds heftiger.  Kopò besloot zelf op onderzoek uit te gaan. Ze kwam via Google uit op galstenen. Maar dat vond de huisarts zeer onwaarschijnlijk.  Niet ‘zelf gaan dokteren’ vond hij. Kopò wachtte tot haar huisarts op vakantie was en ging naar diens vervanger. Die reageerde anders: ‘ik ga niet altijd mee in de diagnose van iemand die zelf gegoogled heeft, maar ik vind je aanname plausibel.’ In het ziekenhuis bleek dat ze 12 galstenen had. Haar galblaas is inmiddels verwijderd en Kopò heeft haar oude huisarts ingeruild door diens vervanger. Ze zegt: ‘Een arts heeft er natuurlijk voor geleerd, maar als die er niet uitkomt is het zeker goed om zelf op onderzoek uit te gaan en suggesties te doen.’

Hoewel Kopò eerst naar de huisarts ging voor ze besloot te gaan Googlen, doet 80% van de consumenten dat nog voor ze een arts bezoekt, blijkt uit een onderzoek van de consumentenbond in samenwerking met de faculteit huisartsengeneeskunde van het Leidsch Universitair Medisch Centrum (LUMC). De meesten (57%) willen er zo achter komen of zij zelf iets aan bepaalde klachten kunnen doen. Anderen willen meer weten over bepaalde behandelingen (44%) of over de werking van geneesmiddelen (34%). Dertig procent wil graag ervaringen lezen van anderen.

Ruim een kwart van de deelnemers aan het onderzoek van de Consumentenbond besluit het bezoek aan de huisarts vervolgens uit te stellen en het probleem zelf op te lossen met zelfzorgmiddelen of door het aanpassen van hun leefstijl. Maar een goede diagnose is dan natuurlijk het begin. En daar gaat het volgens hetzelfde onderzoek soms mis. Eén op de vijf deelnemers aan het onderzoek komt tot de verkeerde conclusie als ze op internet gaan struinen. Het raadplegen van betrouwbare sites (zie kader) maakt die kans kleiner. Anderen (1 op de 3) gaan wel naar de huisarts en de meesten vertellen deze over hun zoektocht op internet. Maar een deel doet dat niet, omdat ze de huisarts niet willen beïnvloeden of omdat ze bang zijn dat de huisarts het vervelend vindt. Dat gold voor de huisarts van Kopò, maar in de meeste gevallen is dat niet zo.

Sommige huisartsen juichen het zelfs toe. ‘Het praat makkelijker’ zegt bijvoorbeeld Niels Chavannes, hoogleraar huisartsengeneeskunde in een artikel van de consumentenbond over het onderzoek. Anderen vinden dat ‘twee meer weten dan één’. Slechts vijf procent van de huisartsen vindt het geen goed idee, voornamelijk omdat ze de informatie die ze op internet lezen nogal eens onbetrouwbaar vindt.

En artsen weten het ook niet altijd of hebben geen langdurige oplossing. Ook dan is zelf doorzetten en blijven Googlen een goed idee.

Petry Huisman (57) was 13 toen ze enorm veel bloed verloor bij haar ontlasting. ‘Het is een beetje een vies verhaal, maar het spoot er uit,’ zegt ze erover. Veel bezoeken aan ziekenhuizen volgden, ze moest medicijnen slikken, vaak rusten en kreeg een streng dieet. En groot deel van haar eerste jaren in de puberteit bracht ze liggend in het ziekenhuis door. Toen ze vijftien was ging het eindelijk beter en kon ze weer normaal eten. Maar toen ze op haar 28e haar oudste zoon kreeg waren haar darmen weer ontstoken. Ze is zelf gaan zoeken via Google en was kwam na lang zoeken en proberen drie jaar geleden uit bij Thalamo, een kliniek die alternatieve en reguliere geneeswijzen combineert. Ze eet nu geen gluten, melk en soja meer omdat haar darmen daar niet goed op reageerden en het gaat nu heel erg goed met haar. ‘Ik voel me nu erg gezond en energiek.’ Haar advies is om altijd ook vooral zelf te blijven denken en zoeken.

Dus Googlen? Zeker doen, maar op de juiste sites en in aanvulling op het advies van de artsen.

Betrouwbare sites:

  • hartpatienten.nl: 100% onafhankelijk en objectief
  • thuisarts.nl: informatie gebaseerd op wetenschappelijke richtlijnen
  • oogartsen.nl: gezamenlijke website van een aantal ziekenhuizen
  • mlds.nl: over buikklachten, van de Maag Lever Darm Stichting
  • nvdv.nl: patiëntenfolders van de wetenschappelijke vereniging van huidartsen
  • kwf.nl: informatie over symptomen en behandeling van kanker
  • allesoverhetgebit.nl: informatie van de beroepsvereniging van tandartsen
  • apotheek.nI: informatie van de apothekersvereniging over ziekten en medicijnen
  • rivm.nl: informatie over infectie ziekten en bevolkingsonderzoeken
  • kiesbeter.nl: overheidssite met keuze-informatie en informatie over aandoeningen

(bron: Consumentenbond)

Betrouwbare apps:

  • Hartbrug
  • Thuisarts.nl
  • Appotheek
  • Moet ik naar de dokter?
  • Tekenbeet
  • Rode Kruis (EHBO)

Goedkope uitjes in Nederland

Geschreven door

Elke dag die je buitenshuis doorbrengt, is duur. Dat is het idee. Toch hoeft uw portemonnee niet leeg te lopen. Er zijn genoeg goedkope leuke uitjes te bedenken. HartbrugReizen helpt u op weg.

Ontdek Nederland al wandelend

De benenwagen nemen is aantrekkelijk eenvoudig. Er zijn werkelijk honderden gratis wandelroutes te krijgen, online en bij lokale VVV’s.  Kortere en langere, voor de stad of het platteland. Fietst u liever? Door fietsknooppunten te verbinden, stelt u zelf fraaie tochten samen. Info: www.anwb.nl/wandelen/wandelroutes/zoeken en

www.anwb.nl/fietsen/fietsknooppuntroutes

Bezoek boerderijen en boomgaarden

Vele kaasboeren en fruittelers stellen hun bedrijven continu open voor het publiek. Ze verzinnen daarbij echt grappige activiteiten. Wat dacht u van Koe Alert, in de omgeving van Leiden? Na aanmelding krijgt u via de mail een seintje zodra in het voorjaar de koeien van stal gaan. U ziet ze dan letterlijk dansen in de wei.  Fruit of bloemen plukken bij telers is ook leuk. Natuurlijk betaalt u iets voor die producten, maar da’s een prikkie voor een leuk uitstapje. Houd verder bedrijvendagen zoals ‘Kom in de kas’ of de Campina Open Boerderijdagen in de gaten. Ook stichtingen voor dierenopvang  zijn wel voor het publiek toegankelijk. Zoals De Paardenkamp in Soest, een thuis waar pony’s en paarden na hun twintigste levensjaar kunnen genieten van hun oude dag.

Info: www.landvanwijkenwouden.nl/koe-alert/; www.komindekas.nl; www.campina.nl (onder Evenementen); www.paardenkamp.nl

Ontdek de Nederlandse nationale parken

Kent u alle nationale parken van Nederland al? Twaalf zijn het er maar liefst en de entree is in de meeste gevallen gratis of niet duur. U kunt verrassende dingen doen in die parken. Zo is de haven van Zierikzee, onderdeel van het Nationaal Park Oosterschelde, dé plek om bruinvissen te spotten. Alle parken zijn uiteraard voorzien van een aardig bezoekerscentrum, met volop informatie én een doeagenda voor het gebied. Info: www.nationaalpark.nl

Test uw zeebenen in FutureLand op de Maasvlakte

‘God schiep de Aarde, maar de Nederlanders schiepen Nederland.’ Een stukje van dit gezegde ziet u bewaarheid in het Informatiecentrum FutureLand op de Maasvlakte. Nabij de grootste containerkranen van de wereld leert u dat de landuitbreiding nog altijd doorgaat. De nieuwste havens van Rotterdam zijn opgespoten stukken zee. Een rondvaart of rondrit door dit containerland is een optie, tegen een schappelijke prijs.

Info: www.maasvlakte2.com/nl/futureland

Ga monumentaal

Nederland kent talloze monumenten. Tien daarvan hebben het zelfs tot UNESCO Werelderfgoed geschopt. Afgezien van Willemstad op Curaçao, vormen die een interessant lijstje voor goedkope uitjes. Entreegelden hoeven vaak niet. Een groot deel van het erfgoed, van de Amsterdamse grachtengordel tot Schokland en Kinderdijk, kunnen lopend, fietsend of varend bewonderd worden. Dat  geldt trouwens ook voor vele niet-UNESCO monumenten. Denk aan de Pyramide van Austerlitz, het vestingstadje Bourtange en het boerderijdorp Orvelte. Op de jaarlijkse Open Monumentendagen of Molendagen komt u sowieso (bijna) overal gratis binnen.

Info: www.werelderfgoed.nl; www.openmonumentendagen.nl en www.molens.nl

Beleef lokale feesten en markten

Vooral in de zomer is het voor nop genieten van tal van bijzondere markten en evenementen. Bezoek eens een kaas- of veemarkt of de lokale feestdagen van Spakenburg, Urk of Scheveningen. Vanaf het einde van de winter zijn er de carnavalsoptochten en verder processies en schuttersfeesten rond heiligen in het katholieke zuiden. De Markthal in Rotterdam of de multiculti Oosterse markt in Beverwijk kunt u voor de herfst- of wintermaanden bewaren. Info: www.hollandsemarkten.nl

Volg de kunsten

Een beetje stad of regio kent tegenwoordig kunstdagen. Veelal zijn er dan routes uitgestippeld langs ateliers, galeries en beeldentuinen of tijdelijke kunstinstallaties. Ze zijn magnifiek om eens een heel andere kijk op de eigen omgeving te krijgen. Houd de lokale bladen bij voor de data.

Bezoek gratis musea

De Museumkaart is even een investering, maar als u een fervent museumbezoeker bent, haalt u er al snel gratis museumbezoek uit. Toch is ook zonder zo’n kaart gratis of voordelig museumbezoek mogelijk. Bijvoorbeeld tijdens de Museumweek. Of het hele jaar door in tal van kleine bijzondere musea. Van de Schelpengalerie in Giethoorn tot  het Streekmuseum Het dorp van Bartje.

Info: www.nationalemuseumweek.nl;

www.museumkwartier.nl/top-20-gratis-musea-in-nederland/

Vaar voor nop over het IJ

In Amsterdam kunt u natuurlijk in een dure rondvaartboot stappen, maar de veerpontjes over het IJ zijn gratis. Ze vertrekken continu aan de achterzijde van het Centraal Station en gaan verschillende kanten op. Aan de overzijde ziet u weer eens een ander stuk Amsterdam of u vaart terug en probeert er nog eentje. Of twee. Frisse neus gegarandeerd!

Info:  www.gvb.nl/veerpont-over-het-ij

Houd het ook onderweg goedkoop

Let ook op de uitgaven voor vervoer en consumpties. Heeft u (of een ander) een NS-kaart, maak dan gebruik van samenreiskorting of andere aanbiedingen. Of koop een voordelig treinkaartje bij de HEMA of het Kruidvat. Neem voor onderweg ‘ouderwets’ een thermoskan met koffie, een flesje water en boterhammen mee. Relatief goedkope eet- en drinkgelegenheden zijn vaak te vinden in kringloopwinkels, bibliotheken en op universiteiten. Of ga voor een prikje ontbijten bij de IKEA of de HEMA. Reist u per auto? Parkeer dan buiten de betaalzones. U loopt of pakt tram of bus naar uw eindbestemming.

Info: www.treinreiziger.nl/category/treinkaartjes/

Geld verdienen aan uw vertraging

Geschreven door

Pakt u wel eens het vliegtuig, dan kan het ook u overkomen. Een vluchtvertraging, een geannuleerde vlucht, een gemiste aansluiting of een instapweigering. In veel gevallen kunt u naderhand financieel verhaal voor het oponthoud halen. Hoe? HartbrugReizen zet het op een rij.

Daar stond ik dan op het vliegveld van Rome. Een uur ervoor was ik met vertraging uit Caïro aangekomen en had ik me via twee terminals en de douane naar de gate voor Amsterdam gehaast. Maar de tijd was te krap geweest en ik miste mijn aansluitende vlucht. Erg vervelend! Gelukkig bezorgde Alitalia me keurig een hotelovernachting met ontbijt. De volgende ochtend kon ik alsnog door naar Nederland. Maar daarbij moest ik het niet laten, aldus vrienden. Voor deze vertraging kon ik een claim indienen. Een verzoek om een vergoeding voor het geleden tijdverlies op basis van de Europese Unie Verordening 261/2004. Daarin zijn sinds 2005 de rechten van de vliegtuigpassagier beschermd en de plichten van de vliegtuigmaatschappij vastgesteld. Ik besloot zo’n claim te proberen.

Oerwoud van claimbureaus

Eén ding was zeker: ik wilde de procedure zo eenvoudig mogelijk houden. Een rechtsbijstandsverzekering had ik niet, anders had mijn verzekeraar wellicht een vergoeding voor me kunnen opeisen bij de vliegtuigmaatschappij. Gelukkig bleek er een oerwoud aan bureaus die zich bezighouden met claims van passagiers. Ze kennen de wet van binnen en buiten en nemen de rompslomp over. Ik koos EUclaim, het oudste en veruit bekendste bureau. Het werkt ook samen met de Consumentenbond en reisorganisaties. Net zoals de andere claimbureaus haalt het zijn verdiensten helemaal uit de claim zelf. EUclaim rekent een succesfee van 29% en € 26,- administratiekosten inclusief btw per persoon. Als de claim mislukt, zijn er geen kosten. No cure no pay heet dat. Ik tekende ervoor. Na het aanleveren van mijn gegevens kon ik simpelweg achterover zitten. Ik hoefde geen claimbrieven te schrijven en over een rechtszaak, indien nodig, zouden de juristen van EUclaim zich buigen. Zonder enkel risico aan mijn kant.

Reken u rijk

Natuurlijk zijn er gedupeerde passagiers die de vliegtuigmaatschappij liever zelf benaderen. Dat kan een tijdrovende klus zijn, maar gaat de maatschappij positief op hun claim in, dan hebben ze bovengenoemde kosten bespaard. Krijgen ze nul op het rekest, dan kunnen ze alsnog zo’n claimbureau in de arm nemen.

Maar stel dat u na een vertraging net als ik voor het meest relaxte claimproces kiest. Hoe gaat die dan praktisch in zijn werk? Op de website van EUclaim checkt u allereerst de voorwaarden voor vergoeding. U moet sowieso meer dan drie uur vertraging hebben gehad. Is er verder sprake geweest van bijzondere omstandigheden, dan is een claim zinloos. Zo is een vliegtuigmaatschappij niet verantwoordelijk voor de problemen die ontstaan door slecht weer, terrorisme, een medische noodlanding of een staking van het vliegveldpersoneel. Staakt het eigen personeel van de maatschappij of is er een technisch mankement dan heeft u wél recht op een vergoeding. Let wel: de regels zijn alléén van toepassing op vluchten binnen de EU of op vluchten die door een vliegmaatschappij uit de EU worden uitgevoerd. Zo had ik geluk dat ik vanuit Caïro met Alitalia en niet met EgyptAir vloog. Hoe langer uw vlucht was, hoe hoger de mogelijke vergoeding. Die kunt u via de website van EUclaim ook berekenen.

Persoonlijk dossier

Verder volgt u een duidelijk stappenplan. U kiest de knop die op u van toepassing is: gemiste, vertraagde of geannuleerde vlucht of een instapweigering. Na het invullen van uw verhaal berekent de calculator (een database met vluchtgegevens) of u mogelijk recht heeft op een vergoeding. Vervolgens wordt u gevraagd verschillende documenten te scannen: uw identiteitsbewijs en uw e-ticket of instapkaart. Met het afronden van die stap dient u uw claimverzoek in. Het systeem maakt automatisch een persoonlijk online dossier aan. U ontvangt daarvoor persoonlijke inloggegevens. EUclaim beoordeelt vervolgens handmatig of uw claim inderdaad kans gaat maken. U krijgt bericht of dat het geval is. Bij een positief bericht vraagt het bureau om een volmacht. Hiermee geeft u EUclaim toestemming in uw naam te handelen richting de luchtvaartmaatschappij.

Soms teleurstelling

Eigenlijk is het dan simpelweg wachten op de uitslag. Bij EUclaim is die doorgaans gunstig. Zo ontving ik na aftrek van kosten toch mooi de helft van de totale vliegticketprijs terug. Mijn vlucht van Egypte naar Nederland was als het ware gratis geworden. Maar reken uzelf niet te snel rijk, om teleurstellingen te voorkomen. Zo vertelde ik mijn Caïro-verhaal aan een vriendin. Zij had precies hetzelfde meegemaakt als ik, dacht ze, en diende dus ook een claim in. Zonder succes. Waarom? Ze had weliswaar haar vlucht naar Amsterdam gemist, maar de vlucht uit Caïro was niet vertraagd geweest. Dat het uur overstaptijd vanwege grote drukte op het vliegveld onvoldoende bleek, lag niet aan Alitalia. Op papier is drie kwartier overstaptijd zelfs genoeg. Dat ze wel een hotelovernachting had gekregen, was aardig van de vliegtuigmaatschappij, maar geen ‘bekenning van schuld’. Lees dus goed de voorwaarden, maar onthoud vooral: niet geschoten is altijd mis. Hebt u meer dan een jaar geleden ook een vertraging gehad maar nog geen claim ingediend? U kunt dat binnen anderhalf jaar na het oponthoud alsnog doen!

 

 

Meer informatie: www.euclaim.nl

Een ei hoort erbij

Geschreven door

Stond laatst bij de slager. Die had eieren op de toonbank liggen. Een van de klanten bestelde er een lading van. Er werd lacherig gereageerd: vertrouw je dat nog wel? Welke stempel staat erop? Maar de man wuifde alle bedenkingen weg en riep, ‘Ach, die flauwekul in de media, dat is allemaal quatsch.’

Zijn reactie is typerend voor hoe steeds meer mensen tegenwoordig omgaan met feiten: ze zouden zijn verzonnen. Door ‘de’ media bijvoorbeeld. Nee. Wat op Facebook staat, dát is waar. Ik las onlangs een verhaal in het NRC. Dat ging erover dat president Donald Trump van Amerika sneller liegt dan ik bij wijze van spreken kan ademhalen. Maar het deert hem niet. Het volk gelooft hem. Er vindt geen check van de feiten meer plaats. Feiten zijn volgens Trump nepnieuws, uit de duim gezogen door ‘de’ media.

NRC verwijst naar politicoloog Brendan Nyhan, die pakweg tien jaar geleden het effect van leugens in de politiek onderzocht. Dat deed hij door mensen verhalen te laten lezen die in strijd waren met hun politieke overtuigingen. Welnu. Wat bleek, zelfs als de overtuigingen van die mensen door de feiten weerlegd werden, kwamen die mensen niet op hun standpunt terug. Sterker nog, deze mensen beten zich nog feller vast in hun eerdere standpunt.

Volgens Nyhan komt dat omdat de mensen het ontkrachten van hun argumenten ervoeren als aanval op hun persoonlijkheid. ‘Niemand begrijpt dit beter dan Trump’, zei Nyhan later. ‘Hoe meer hij liegt, des te feller zal zijn aanhang hem verdedigen.’

Daaraan moest ik denken bij die slager. Hoewel de bewijzen dat steeds meer eieren vergiftigd waren door een vlooienbestrijdingsmiddel onweerlegbaar waren, wuifde de eierbesteller alle argumenten weg. Allemaal verzonnen door ‘de’ media. Kortom, ’die’ moet je allemaal niet geloven.

Deze man was bereid zijn eigen gezondheid en die van zijn vrouw en kinderen op het spel te zetten, wegens wat Nyhan ‘identiteitspolitiek’ noemde. Het gaat feitelijk om een soort loyaliteit met iemand of iets, waarmee je je verbonden voelt. Loyaliteit gaat vóór de waarheid en dat geldt overal. In de politiek, op de werkvloer, in je eigen familie. Die waarheid wordt vervangen door een mythe, een verhaal dat door zoveel mogelijk mensen geloofd moet worden, zelfs al is het bewijsbaar onwaar.

Column door: Henri Haenen

Leven vanuit het Hart (deel 7)

Geschreven door

Lieve mensen, hierbij dan de laatste column uit de serie ‘Leven vanuit het Hart’. De laatste twee oefeningen die ik wil behandelen zijn Hartcoherentie en Ho’oponopono.

Hartcoherentie is een methode die ons snel uit de ‘stressmodus’ kan halen. In een stress-situatie wordt ons denken overgenomen door instinctief reageren op een gevaarlijke situatie. Hierdoor kunnen we vechten, vluchten of ‘bevriezen’. Dit is een goede reactie op een reëel dreigend gevaar, maar hetzelfde systeem gaat ook in werking bij psychische vormen van stress. Zoals eerder al vermeld, is bewustzijn een belangrijke weg om bij het hart te komen. In een stresssituatie is deze weg echter volledig afgesloten. Het enige dat telt is overleven. Bij psychische stress, zeker als deze frequent of chronisch aanwezig is, moeten we een methode vinden om terug te komen in de innerlijke rust.

----

Als lid van Hartpatiënten Nederland heeft u onbeperkte toegang tot alle Premium-artikelen op hartpatienten.nl. Het enige wat u hiervoor hoeft te doen is inloggen op uw profiel. Het zijn artikelen waar we trots op zijn en die we graag met u als trouwe lezer delen.